Powiedzenie, iż „lepiej zapobiegać aniżeli leczyć” jest w przypadku otyłości szczególnie trafne. Aby móc zapobiegać otyłości i leczyć ją, należy przede wszystkim poznać jej przyczyny. Mimo coraz większej wagi problemu i – jakby na przekór coraz lepszej wiedzy na temat tego, jak choroba ta się rozwija, metody postępowania z otyłością i leczenia jej na dłuższą metę okazują się często nieskuteczne.
W wielu krajach olbrzymie rozpowszechnienie się otyłości wystąpiło w tym samym czasie, kiedy kaloryczność posiłków zaczęła maleć. Tendencja ta odzwierciedla coraz bardziej siedzący tryb życia: mamy urządzenia ułatwiające pracę zawodową i pomagające w pracach domowych, coraz więcej z nas posiada samochody, których używamy nawet na bardzo małe dystanse, zmienia się też sposób spędzania czasu wolnego. Niemniej, nie każdy żyjący w takim środowisku staje się otyły. Nie znamy jeszcze etiologii specyficznych nawyków żywieniowych i stylów życia, nie wiemy też dlaczego u niektórych osób system regulacyjny organizmu działa lepiej, a u innych gorzej. / Leczenie otyłości Lublin
Panuje zgodna opinia (WHO 2000) co do tego, iż podstawowe przyczyny ogólnoświatowej epidemii otyłości to siedzący tryb życia oraz spożywanie wysokotłuszczowych, wysokokalorycznych pokarmów - konsekwencje dalekosiężnych zmian zachodzących w społeczeństwie i wzorach zachowań człowieka. Istnieją niezaprzeczalne dowody, iż na masę ciała i masę tkanki tłuszczowej wpływ mają też pewne geny (stąd różnice w przemianie materii i/lub zachowaniach żywieniowych). Znajomość genomu ludzkiego, opisanego w 2001 r., daje nam potencjalnie olbrzymie możliwości poznania wielu chorób. Teraz w coraz większym stopniu będziemy mogli zidentyfikować genomy określonych grup osób, zbadać białka kodowane przez specyficzne geny, poznać w jaki sposób – i czy rzeczywiście – funkcjonują (często określa się je jako geny kandydujące). Prawdopodobnie upłynie jeszcze wiele lat zanim wyniki badań genetycznych będzie można stosować do diagnozowania ryzyka lub określenia sposobu leczenia danej choroby. Należy przy tym pamiętać, iż nawet jeśli pewne problemy kojarzone z otyłością mają podłoże genetyczne, to jednak nie można za wszystko obwiniać genów – są przecież jeszcze prawa termodynamiki. / Leczenie otyłości Lublin
Badania nad otyłością finansowane ze środków Unii Europejskiej
W Europie, otyłość i kojarzone z otyłością przewlekłe, niezakaźne choroby stanowią problem społeczny i zdrowotny, wymagający opracowania strategii zapobiegawczych i zaradczych. Otyłość uwarunkowana jest wieloma czynnikami, dlatego też poznanie przyczyn przybierania na wadze, rozwoju otyłości, nieprawidłowości w gospodarce energetycznej organizmu i odkładania się tkanki tłuszczowej jest w tym przypadku niezbędne.
Badania nad otyłością finansowane ze środków Unii Europejskiej można podzielić z grubsza na 6 grup, chociaż niektóre z projektów zawierają w sobie elementy wszystkich lub niemal wszystkich kategorii. Projekty te obejmują cały cykl życiowy człowieka, od życia płodowego, poprzez wiek dojrzały aż do starości.
Styl życia i czynniki społecznoekonomiczne
Aktywność fizyczna i brak ruchu
Kaloryczność pokarmów
Ryzyko chorób niezakaźnych
Fizjologia – metabolizm, kontrolowanie apetytu, skład ciała
Genetyka
Kilka z niedawno ukończonych czy też aktualnie realizowanych projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej przedstawiono poniżej. Więcej informacji na ich temat znaleźć można w opublikowanych już jednostronicowych dokumentach, a także na odpowiednich stronach internetowych. Adresy tych stron podano na końcu niniejszego raportu. Wyniki badań są stale aktualizowane i będą do wglądu na stronie flair-flow (www.flair-flow.com). / Leczenie otyłości Lublin
Wpływy okresu wczesnego dzieciństwa / Leczenie otyłości Lublin
„Programowanie” jest terminem stosowanym do opisu wczesnych (z okresu życia płodowego lub wczesnego dzieciństwa) czynników wpływających na wzrost i metabolizm, w kontekście ich stałego oddziaływania na funkcjonowanie tkanek i narządów, a tym samym na ryzyko wystąpienia choroby w wieku późniejszym. Wpływ sposobu odżywiania we wczesnym dzieciństwie oraz ryzyko wystąpienia otyłości, cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych w wieku dojrzałym to tematy projektu NUTRIX. Bada się procesy zachodzące w cząsteczkach i komórkach, mogące programować funkcjonowanie tkanek i narządów. Celem jest identyfikacja kluczowych niepożądanych składników pokarmowych i, w ostatecznym rezultacie, opracowanie sposobów zapobiegania ich niekorzystnemu oddziaływaniu. Wyników tych badań jeszcze nie znamy.
Otyłość uważana jest przez wielu lekarzy za zaburzenie odżywiania, chociaż niewłaściwe i niepotrzebne zainteresowanie wagą swego ciała może przyczynić się też do wystąpienia takich chorób, jak anoreksja (anorexia nervosa - AN) czy bulimia (bullimia nervosa - BN). CZYNNIKI ZDROWEGO ODŻYWIANIA SIĘ to tytuł projektu, którego celem jest lepsze poznanie etiologii zaburzeń odżywiania – anoreksji (AN), bulimii (BN) i otyłości. Pod uwagę bierze się środowisko, genom i mózg, celem wyodrębnienia czynników ryzyka indywidualnych i wspólnych. Zakłada się oznaczenie zmiennych psychospołecznych oraz cech stanowiących czynniki ryzyka w przypadku AN, BN i otyłości, zidentyfikowanie dziedzicznych czynników ryzyka dla tych chorób, prowadząc badania na dużych, dokładnie scharakteryzowanych grupach chorych (badania kliniczno-kontrolne) oraz rodzinach, a także ustalenie odpowiedników neurobiologicznych i poznawczych, przy zastosowaniu technik obrazowania mózgu.
Celem zidentyfikowania indywidualnych czynników ryzyka, bada się czynniki osobnicze (samoocena, osobowość, zaburzenia psychiczne), środowiskowe (cechy rodziców i inne czynniki związane z wychowaniem) oraz rozwojowe (sposób żywienia w dzieciństwie, otyłość, rozwój w okresie płodowym, trudny poród), badając pary sióstr, z których jedna wykazywała zaburzenia odżywiania. Rolę diety w rozwoju zaburzeń odżywiania bada się na przykładzie otyłych nastolatków w 1000 bliźniaczych rodzinach. Badania genomu obejmujące 600 rodzin, 600 przypadków oraz kontrolę, dotyczące trzech wymienionych wyżej zaburzeń, pozwolą na zanalizowanie genów kandydujących i sprecyzowanie genetycznych czynników ryzyka. Wpływ płci oraz różnic kulturowych badany będzie na grupie kobiet i mężczyzn z różnych krajów Europy. Reakcje neuronów w mózgu na doznania związane z jedzeniem badać będzie się przy użyciu technik radiologicznych (rezonans magnetyczny, emisyjna tomografia pozytronowa - PET).
Wyniki wszystkich tych badań posłużą do opracowania modeli matematycznych dla zidentyfikowanych czynników ryzyka oraz ustalenia korelacji między czynnikami psychopatologicznymi, genetycznymi, kulturowymi, psychospołecznymi, jak też wynikającymi z różnic płci. W ostatecznym wyniku naukowcy mają nadzieję opracować etiologiczny model anoreksji, bulimii i otyłości, mający służyć zdrowszemu odżywianiu się społeczeństwa poprzez zmniejszenie czynników ryzyka dla zaburzeń odżywiania i otyłości, edukację dietetyków i społeczeństwa na temat przyczyn rozwoju tych zaburzeń, zdejmując w ten sposób piętno z dyskryminowanych do tej pory osób otyłych, a także poprzez zastosowanie, tam, gdzie to konieczne, nowych środków farmakologicznych. / Leczenie otyłości Lublin
Metabolizm tłuszczu oraz tłuszcz w pokarmach
Dalsze trzy projekty dotyczą produkcji żywności, która mogłaby pomóc w zmniejszeniu ilości tłuszczu pokarmowego, a także zredukowaniu tkanki tłuszczowej.
Tłuszcz polepsza smakowitość pokarmu (poprawiając jego teksturę i nadając aromat), ale też zwiększa kaloryczność (ilość dostarczanych kJ/g) potraw. Fakt ten muszą wziąć pod uwagę osoby, które zamierzają zredukować ilość tłuszczu w diecie, na przykład chcące stosować dietę odchudzającą. Spożywanie nadmiernej ilości produktów wysokotłuszczowych może również spowodować, iż bilans energetyczny będzie dodatni, co doprowadzi do nadwagi lub otyłości. Projekt BIOMIX zakładał opracowanie produktów o zredukowanej lub zerowej zawartości tłuszczu, o smaku jednak równie dobrym jak produkty standardowe. Celem projektu było zaznajomienie społeczeństwa z tego typu żywnością, a także polepszenie jakości produktów o zredukowanej lub zerowej zawartości tłuszczu poprzez zastosowanie biopolimerów. Te makrocząsteczki , zbudowane z białka lub węglowodanów, mogą zastąpić płynny lub zestalony olej wchodzący w skład produktu, przez co zredukować zawartość w nim tłuszczu, a w rezultacie obniżyć jego kaloryczność. Produkty takie to, na przykład, margaryna śniadaniowa lub sos do sałatek o niskiej zawartości tłuszczu.
Sprzężony kwas linolowy (CLA) jest produktem pośrednim w przemianie kwasu linolowego w kwas oleinowy, inicjowanej przez bakterie jelitowe znajdujące się w żwaczu. Można znaleźć go w mleku i jego produktach oraz mięsie zwierząt przeżuwających (krowy, owce). CLA był obiektem badań zakończonej właśnie Wspólnej Akcji FAIR (CT98-3671). CLA jest określeniem zbiorowym, stosowanym dla różnych form (izomerów) kwasu linolowego. Ma łańcuch o tej samej długości co kwas linolowy, ale podwójne wiązania są sprzężone, tj. przyłączone do sąsiednich atomów węgla i oddzielone tylko przez jedno wiązanie pojedyncze. Wiązania w CLA mogą być typu trans lub cis. Niektóre izomery CLA wzbudziły wielkie zainteresowanie (patrz „Syntetyczny raport Flair-Flow na temat tłuszczu w pokarmach i chorób sercowo-naczyniowych”, http://flair-flow.com/health-index.html), stając się - z uwagi na rolę jaką prawdopodobnie odgrywają w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia - przedmiotem coraz liczniejszych badań. / Leczenie otyłości Lublin
Wyniki badań wskazują, iż CLA wykazuje działanie antykancerogenne w przypadku chemicznie indukowanych nowotworów u zwierząt, a także antymiażdżycowe, obniża ogólną zawartość cholesterolu oraz poziom cholesterolu LDL, wpływa też na skład ciała, zmniejszając ilość magazynowanego w organizmie tłuszczu, a zwiększając beztłuszczową masę ciała. Istnieją również dowody, iż CLA może być skuteczny w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy insulinoniezależnej. Ma też właściwości przeciwzakrzepowe (przeciwdziała nagromadzaniu się płytek krwi i hamuje proces krzepnięcia). Do tej pory przeprowadzono wiele badań na zwierzętach, ostatnio uzyskane wyniki wskazują jednak, że nie wszystkie izomery CLA (struktury różniące się nieco położeniem i geometrią) wykazują takie samo działanie.
Celem Wspólnej Akcji FAIR było zorganizowanie sieci naukowców, których zadaniem byłaby ocena oddziaływania na zdrowie różnych izomerów CLA. Efektem prowadzonych prac było ujednolicenie metod analitycznych stosowanych w różnych laboratoriach, opracowanie metod zwiększania zawartości CLA w produktach żywnościowych pochodzących od zwierząt przeżuwających, dokonanie postępu w zakresie oceny bezpieczeństwa CLA i badań metabolizmu, przeprowadzenie badań nad wpływem CLA na komórki rakowe u człowieka oraz wykrycie ochronnych właściwości CLA w przypadku raka sutka. Ponieważ dane pochodzą głównie z badań na zwierzętach, konieczne są jeszcze badania kliniczne i interwencyjne z udziałem ludzi. Dlatego też w ramach Wspólnej Akcji zainicjowano nowy, współfinansowany projekt „Sprzężony kwas linolowy w żywności funkcjonalnej: potencjalne korzyści dla Europejczyków w średnim wieku wykazujących nadwagę” (FUNCLA). Ostatecznym celem tego projektu jest opracowanie żywności funkcjonalnej, akceptowanej przez konsumentów pod względem cech sensorycznych i zawierającej w swym składzie CLA, która mogłaby pomóc w rozwiązaniu problemu nadwagi, zwłaszcza u osób w średnim wieku. Projekt obejmuje również badania nad wpływem CLA na przemianę energetyczną, metabolizm tłuszczu i jego magazynowanie w ciele.
W ramach projektu CARMEN oceniano wpływ różnych ilości dostarczanych z pokarmem węglowodanów, w tym tłuszczu, na masę ciała oraz poziom lipidów we krwi u osób z nadwagą oraz osób otyłych. Osoby wybrane z kilku krajów europejskich przydzielano losowo do jednej z trzech grup interwencyjnych, albo też do grupy kontrolnej, na okres 6 miesięcy. Pełny raport z tych badań opublikowany został w recenzowanych czasopismach naukowych (np. Saris et al. 2000; Poppitt et al. 2002). W skrócie, wyniki badań wskazują, iż efektem zmniejszenia ilości tłuszczu w pokarmach jest umiarkowana, ale istotna redukcja masy ciała i masy tkanki tłuszczowej, przy czym taki sam wpływ na tuszę wywiera spożywanie węglowodanów prostych, jak i złożonych. / Leczenie otyłości Lublin
Podejście genetyczne
Projekt NUTRIGENE dotyczył problemu regulowania przez składniki odżywcze ekspresji genów związanych z otyłością tak ludzi, jak i zwierząt. Generalnie badano wpływ różnych węglowodanów na metabolizm komórki tłuszczu (Delzenne et al. 2001).
Dwa inne projekty badawcze (EUROBESITY i NUGENOB) reprezentują odmienne stanowiska co do przyczyn i metod leczenia otyłości, koncentrując się głównie na interakcji między czynnikami genetycznymi a odżywianiem się.
Badania pilotażowe prowadzone w ramach projektu EUROBESITY pozwoliły na oznaczenie kilku genów kandydujących związanych z otyłością. Badaniami objęto dzieci otyłe, szczupłe i o normalnej wadze, a także otyłych dorosłych pacjentów, stosujących dietę o względnie niskiej lub względnie wysokiej zawartości tłuszczu. Obecnie prowadzi się zakrojone na szeroką skalę badania, mające odpowiedzieć na pytanie dlaczego niektórzy preferują dietę wysokotłuszczową, inni zaś nie, a także jaką rolę pełnią w tym przypadku uwarunkowania genetyczne, przyczyniając się do rozwoju podatności lub odporności na otyłość. Bada się także wpływ odżywiania we wczesnym okresie życia na preferencje pokarmowe w wieku dojrzałym, jak też na pewne procesy przemiany materii i rozwój otyłości. Pod uwagę brane będą takie czynniki, jak ilość spożywanego pokarmu w stosunku do ilości wydatkowanej energii, rodzaj i ilość spożywanych składników pokarmowych, ich wpływ na apetyt i metabolizm, a także psychika.
Celem projektu NUGENOB jest poznanie interakcji między czynnikami genetycznymi a ilością tłuszczu pokarmowego i jej wpływu na rozwój otyłości, celem opracowania nowych metod diagnozowania i leczenia tej choroby. Bada się zatem związek między rodzajem diety, zwłaszcza zawartością w niej tłuszczu, uwarunkowaniami genetycznymi i otyłością. Celem jest odkrycie nowych genów, których rola w rozwoju otyłości i utrzymywaniu się tego stanu zależy od rodzaju stosowanej diety. Dzięki temu można będzie opracować dla danej osoby określony rodzaj diety, umożliwiającej znaczący spadek wagi, a także określić w jakim stopniu geny te mogłyby przyczyniać się do otyłości, wpływając na wybór określonych pokarmów. Naukowcy próbują ustalić związek między nawykami żywieniowymi a profilem genetycznym, określić aktywność genów w tkance tłuszczowej w przypadku wysoko- i niskotłuszczowej diety, a także reakcję metaboliczną na żywność o dużej zawartości tłuszczu. Próbuje się także określić wpływ różnych „ wersji” (polimorfizm) danego genu, zwłaszcza odnośnie przemian energetycznych, apetytu, poziomu różnych hormonów i innych metabolitów we krwi. W ostateczności, zamierza się zidentyfikować markery wielkości i składu straconej – w wyniku zaleconej diety odchudzającej - masy ciała. Generalnie, projekt zakłada przeprowadzenie serii badań klinicznych i obserwację reakcji metabolicznej na pokarm wysokotłuszczowy u osób otyłych i o normalnej wadze. Dla grup osób otyłych opracowana będzie potem 10-tygodniowa kuracja odchudzająca; losowo wybrane zostaną osoby, którym przepisana będzie albo dieta niskotłuszczowa, w której ilość energii pozyskiwanej z tłuszczu stanowi 20-25% ogółu dostarczanej organizmowi energii, albo dieta wysokotłuszczowa, w której ilość energii uzyskiwanej z tłuszczu sięga 40-45%. Diety opracowane zostały przez specjalistów do spraw żywienia, celem zminimalizowania wpływu mylących czynników żywieniowych, których pojawienie się jest konsekwencją modyfikacji udziału tłuszczu.
Otyłość jest czynnikiem ryzyka dla cukrzycy typu II i chorób sercowo-naczyniowych, a sama cukrzyca jest czynnikiem ryzyka dla chorób układu krążenia. W Europie, choroby sercowo-naczyniowe są głównym problemem zdrowotnym, przyczyną co najmniej 50% zgonów. W miarę jak społeczeństwo europejskie staje się coraz bardziej otyłe i coraz więcej osób choruje na cukrzycę typu II, będzie też najprawdopodobniej wzrastać zachorowalność na choroby układu krążenia. Naukowcy realizujący projekt FATLINK zainteresowali się zagadnieniem ekspresji genów, a zwłaszcza związkiem między zawartością tłuszczu w pokarmach, kontrolą wagi ciała i chorobami układu krążenia. Jednym z założeń projektu było dostarczenie lekarzom informacji, umożliwiającym skuteczne, naukowo udokumentowane poradnictwo żywieniowe. Przypuszcza się, że zarówno otyłość, jak i choroby układu krążenia są efektem interakcji między czynnikami genetycznymi i środowiskowymi. W Europie, pula genów raczej nie uległa istotnym zmianom, czynniki środowiskowe w różnych krajach także są podobne, a jednak nie każdy choruje. Naukowcy postawili hipotezę, iż istotną rolę w rozwoju otyłości i chorób układu krążenia odgrywają kwasy tłuszczowe. Dlatego też w projekcie FATLINK skoncentrowano się na kwasach tłuszczowych w pokarmach, badając ich oddziaływanie w aspekcie regulacji ekspresji genów i rozkładu tkanki tłuszczowej w organizmie. Dla grupy ochotników – osób otyłych i chorych na cukrzycę opracowano diety o różnej zawartości tłuszczu; niektórzy spożywali produkty zawierające głównie nasycone kwasy tłuszczowe, pochodzące z tłuszczu zwierzęcego, inne – warzywa bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Uwaga badaczy koncentrowała się głównie na wpływie hormonów i składników odżywczych na ekspresję genów związanych z odkładaniem się tkanki tłuszczowej i rozwojem mięśni szkieletowych. Stwierdzono, że w tkance tłuszczowej osób otyłych ekspresja kilku genów związanych z metabolizmem lipidów była nieprawidłowa, i to właśnie może być przyczyną rozwoju chorób układu krążenia. Inne badania prowadzone w ramach tego projektu wykazały, że u osób otyłych z cukrzycą zastąpienie w diecie nasyconych kwasów tłuszczowych kwasami wielonienasyconymi wpływało na zmniejszenie otłuszczenia brzusznego i zwiększenie wrażliwości na insulinę.
Jeszcze bardziej szczegółowe badania nad związkiem między wrażliwością na insulinę, cukrzycą typu II i ryzykiem chorób układu krążenia prowadzi się na poziomie biochemii komórki. Zagadnienia tego dotyczą dwa projekty - AMPDIAMET i RISC. W ramach projektu AMPDIAMET bada się aktywowany przez AMP (adenozynomonofosforan) układ kinaz białkowych, który monitoruje status energetyczny komórek. Układ aktywowany jest przez wysiłek lub spadek poziomu glukozy. W organizmie spełnia rolę „metabolicznego przełącznika”, włączającego lub wyłączającego cykle przemian biochemicznych. W przypadku „syndromu metabolicznego” (współistnienie takich schorzeń, jak otyłość, odporność na insulinę i nieprawidłowy metabolizm lipidów) zaburzeniu ulegają te właśnie cykle przemian biochemicznych. Odporność na insulinę jest także tematem projektu RISC; 1500 zdrowych ochotników bada się na początku oraz po 3 latach prowadzenia doświadczeń, a celem jest określenie roli odporności na insulinę w rozwoju chorób układu krążenia i cukrzycy. / Leczenie otyłości Lublin
Starzenie się
Ludzie żyją dłużej, średnia wieku stale wzrasta. Jednakże te kilka dodatkowych lat życia często wiążą się z problemami zdrowotnymi. Leczenie takich schorzeń, jak choroby układu krążenia, cukrzyca typu II czy otyłość, stanowi gro nakładów na opiekę zdrowotną, dlatego też idealnym rozwiązaniem jest zapobieganie, zwłaszcza, że niektóre choroby w pewnym stadium są już nieuleczalne. Opracowanie markerów prognostycznych lub diagnostycznych dla takich chorób jest głównym celem wieloośrodkowych badań OB-AGE (Otyłość a choroby w okresie starzenia się). W ramach tego projektu, startującego w 2003 r., badać będzie się skuteczność CLA i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3 jako środków terapeutycznych. Informacje na temat tego projektu dostępne będą w formie jednostronicowych dokumentów, a także pod adresem www.rowett.ac.uk oraz www.nutrition.org.uk.
Zobacz też artykuł "Nadwaga i otyłość w Polsce"
Zapraszamy na stronę www.gastromed.pl
Źródło: Dr Gail Goldberg, British Nutrition Foundation, Wielka Brytania